KÜRT VE TÜRK EDEBİYATLARIMIZDA ÇOKDİLLİ ŞİİRLER: MÜLEMMA

İslam havzası edebiyatı içinde yer alan ve oldukça zengin bir arka plana sahip Kürt ve Türk Edebiyatlarımız birçok şiir türü içermektedir. Bu türlerden biri de  “Mülemma Şiirler”dir. Edebi bir terim olarak mülemma “birden çok dille yazılmış şiir” anlamına gelmekte ve sözlük anlamı ile “alaca” ve “rengarenk” manasındadır. 

Klasik edebiyatımızda mülemma örneklerinde kullanılan diller genelde Kürt, Türk, Fars ve Arap dilleridir. Bir şiirde farklı dilleri kullanmak üstün bir edebi hüner göstergesidir. Aynı zamanda diller arasındaki kardeşliğin de en güzel örnekleridir. Mülemmalarda şair kendi anadilinin yanında diğer milletlerin anadillerini de kullanmakla bir kardeşlik mesajı vermektedir. Şairin dil uzmanlığının da göstergesi olan mülemmalar yedi-sekiz dille de yazılmıştır.

Klasik edebiyatta ilk mülemma şiir örnekleri İslami dönemin başında Arap ve Fars edebiyatında ortaya çıkmış ve sonraki asırlarda Kürt ve Türk edebiyatlarına da geçmiştir. Türk edebiyatında Fuzuli, Ruhi, Cevdet Paşa gibi birçok şair mülemma şiir yazmıştır. Kürt edebiyatında ise Cizîrî, Xanî, Hamidî gibi birçok şair mülemma şiir örneklerine imza atmıştır.

Örneğin Fuzuli’nin bir mülemma gazelindeki bu beyitlerde birinci dize Türkçe ikinci dize ise Arapçadır:

Ol müşg-bû gazale ihlasım eyle vazıh

Beliğ saba selamen miskiyyeter-ravaih

 

Men müptela-yi hicran menden ırağ canan

Ve’l-umru keyfe makan mislu’r-riyahi raih        

 

Yine Rûhî’nin “hiçbir şeyin fayda vermediği o günde kalb-i selim isterler” anlamındaki ayetin ikinci mısra olarak geçtiği şu örnek:

 

Sanma ey hace ki senden zer û sim isterler

Yewmu la yenfeu da kalb-i selim isterler

 

Mülemmalar daha çok klasik edebiyatta ortaya çıkmasına rağmen Orhan Veli Kanık’ın şu beytinde olduğu gibi modern şiirde de mülemma olarak nitelendirilebilecek örneklere rastlamaktayız:

 

Mesele falan değildi öyle

To be or not to be, kendisi için 

 

15.-16. yüzyıl Kürt şairlerinden Molla Ahmed-i Cezeri’nin ilk üç dizesi Kürtçe, üçüncü dizesi, Farsça ve dördüncü dizesi de Arapça olan şu şiire bakalım:

 

Ey şahê alîcenab pir aciz û perkende em

Ah ji dest cewra evînê, çi bikirim min bende em

Sebr û taqet min neman, bêkes û dermende em

Ger bixwanî wer beranî bende em ta zinde em

Wacibun li imtisalul emri maza te’murin

 

Yine Cizîrî’nin son beytinde “Mürvet û insafı yok” şeklinde Türkçe ibarenin geçtiği şu Kürtçe şiiri:

 

 

 Dilberê îro seher avête cergê min du dox
Yek li sîne yek li dil da, lew ji min tên ax û ox

Ah û oxên min ji dil tên, lê ji ber tîra qizil tên
Yan ji kovanên di kul tên, jê dizêt her xwîn û zox

Xwîn ji dil co co rewan tê, wek `eqîq û erxewan tê
Lê ji dest selwa ciwan tê, ew şepala şeng û şox

Ew şepala şox û şeng e, kafira rom û fireng e
Dame ber cotek xedeng e, zalimê kuştim bi dox

Zalimê kuştim şepalê, nazikê qencê delalê
Bûn hicaba zulf û xalê, îdek û ala û tox

Netrik û tayên bi rêşî, ên di zêr in pê ve wêşî
Min du fêris dîn di pêşî, mürvet û insafi yox

 

Son olarak Ahemd-i Hani’nin ilk mısrası Arapça, ikincisi Farsça, üçüncüsü Türkçe ve dördüncüsü Kürtçe olan şu örneğe bakalım:

 

Fate umrî fî hewake ya hebîbî kule hal

Her demem xem her demen şod der firaqet mah û sal

Ger benim kanım dilersen çoktan olmuştur helal

Mest û serxweş im ji eşqê min nema aql û kemal

 

En te fikrî fi fuadî ente rûhî fil 'cesed
Leşkerê xemhayê to mulkê dilem wêran kerd

Dade geldîm aşk elînden îsterem senden medet
Wan tataran birne talan eql û dîn û mulk û mal

 

Tale xemmî zade hemmî şae sirrî fil mela
Teşneê can ê wisal im çûn şehîdên kerbela

Yokse sen dîvane oldun nîce halin ey dila!
Ji nû ve işweyek da min ew hebîba çav xezal

Not: Bu köşemizde “Yemek üzerine yazılmış şiirler” adıyla yazdığımız önceki Kürtçe yazımızda Muş’ta Köse Hoca olarak bilinen Molla Abdulhekimê Badikî’nin çay üzerine yazdığı “Çayaname”adlı şiirinden hatırımda kalan birkaç beyti paylaşmıştım. Kürt Dili ve Edebiyatı Yüksek Lisans eğitiminde meslektaşımız ve arkadaşımız Hazal ÖZBEY ve Eğitimci dostumuz Alper ÇAKMAK sağ olsunlar gazetedeki söz konusu yazıyı okumuşlar ve “Çayname” şiirinin orijinalini bulup bana gönderdiler. Kendilerine çok teşekkür ederim. Bu vesile Alparslan Diyarı Gazetesi ile bizlere bu imkanı sunan ve Muş’ta ilk Kürtçe köşe yazıların yayınlanmasına vesile olan Gazete sahibi ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Emrullah ÖZBEY’e ve bu konuda bize cesaret vererek öncülük eden Muş Basın Tarihi kitabının editörü arkadaşımız Prof. Dr. İrşad Sami YUCA’ya hasetsen şükranlarımı sunarım. O şiirin tamamını da burada paylaşayım:

 

ÇAYNAME

 

Qurtek çaya ser lêva

Nadim bi hezar sêva

 

Qurtek ji çaya delal

Nadim bi sed porteqal

 

Çaya nazik nazenîn

Nadim bi sed mandalîn

 

Wê çaya rind û keleş

Nadim bi zolê zeveş

 

Ew ê çaya mîranî

Nadim bi sed şîranî

 

Wê çaya rind û reng sor

Wê bi min ra here gor

 

Nakim terka şîrînê

Heta mewt û xirînê

 

Ew e dosta bi wefa

Dide min zewk û sefa

 

Zewk û sefa min tîne

Xemên min direvîne

 

Wextê cîkî min diêşê

Aspîrîn diavêm şûşê

 

Aspîrîn tevî çayê

Êşa min dide bayê

 

Wê nedaye min zerar

Methê wê nayin jimar

 

Ebdülhekîm bes bivêj

Wesfa wê meke dirêj

 

Çiqas dirêjkî kelam

Wesfê wê nabin temam

 

Mele Evdilhekîmê Badikî

14.08.1993

Muş